Aral(sk)

"Aralsk More" prijkt er op het zo lastig te verkrijgen treinkaartje. Vrij vertaald betekent het zoiets als Aralsk aan de Zee. Maar heleaas ligt Aralsk al lang niet meer aan de zee. Het Aralmeer, ooit een binnenzee ter grootte van de Benelux, droogt langzaam maar zeker op (zie ook bericht Karakalpakstan). Sinds de jaren zestig wordt het water van de twee toevoer rivieren afgetapt voor het irrigeren van katoenplantages. De manipulatie van de natuur heeft een ecologische catastrofe tot gevolg gehad. Er verdampt meer water dan dat de rivieren aanvoeren. Vervolgens ontstaat een kettingreactie. Het zoutgehalte in het meer neemt toe. Planten en vissen in en om het meer zijn hier niet tegen bestand en sterven uit. Het waterpeil daalt drastisch waardoor er zoutvlaktes ontstaan. De wind verspreidt het zout en zorgt dat de toch al door de katoen mono-cultuur uitgeputte grond, nog verder verarmt. De enorme hoeveelheden chemicalien die hier gebruikt zijn, dragen ook niet bij aan een schone leefomgeving. De eindeloze steppe is binnen een relatief korte periode verandert in een dorre woestijn. En dan te bedenken dat de Sovjet ingenieurs dit al wisten voordat zij het Virgin Land Plan (katoenplantages in Centraal Azie) ten uitvoer brachten. Het is zelfs nog dwazer. Het eiland Vozrozhdeniye in het Aralmeer is lange tijd gebruikt voor het testen van de biologische wapens van de Sovjet-Unie. Ver weg van Moskou hebben wetenschappers hier naar hartelust kunnen experimenteren op de eigen bevolking. In 1971 heeft dit geleid tot een pokken uitbraak in de regio. Een paar jaar later stierven er op mysterieuze wijze een half miljoen antilopen. Vozrozhdeniye is een van de grote geheimen uit de tijd van de koude oorlog en pas nu wordt duidelijk wat zich daar heeft afgespeeld. De antrax ligt er naar het schijnt nog voor het oprapen, het is er nog steeds levensgevaarlijk.

De lange treinreis naar Aralsk brengt ons langs Baykonur, het ruimtevaartcentrum dat de Russen voor veel geld huren van de Kazachstanen. Yuri Gagarin is hier de ruimte in geschoten evenals de Nederlandse kosmonaut Andre Kuipers. Vanuit de trein zien we de lanceerbasis in het vallende avondlicht. Het is bijzonder jammer dat je hier als toerist niet welkom bent anders hadden we er zeker even een kijkje genomen.

Diep in de nacht arriveren we dan eindelijk in Aralsk. De straatverlichting is uit, de laatste disco sluit net de deuren. Na lang aandringen gaat de poort van de Bed & Breakfast open. Het is er niet bepaald proper maar veel keuze hebben we niet. Veel vliegen, geen stromend water, geen slot op de kamerdeur en een eigenaardige familie waarmee we in vier dagen geen woord zullen wisselen. 's Ochtends blijkt dat we vertoeven in de nabijheid van wat ooit de haven was. Er ligt overal glas op de veelal ongeplaveide straten en ondanks de fris blauw-wit geverfde huizen maakt Aralsk een armoedige en troostloze indruk. De werkloosheid van 70% is bijna tastbaar. Alleen de cafes doen goede zaken. In de haven liggen drie schepen weg te roesten. Het is inmiddels al weer 25 jaar geleden dat het water door deze haven stroomde. De hijskranen voor de overslag van vis en andere goederen staan er nog maar de zee heeft zich inmiddels 40 km (!) van Aralsk teruggetrokken. Het laat een verpletterende indruk achter op ons.

Is er dan werkelijk geen hoop meer voor de nederzettingen rond het Aralmeer? In Oezbekistan dachten we van niet. De voormalige vissersstad Moynaq schijnt nu een spookstad te zijn. Aralsk heeft het geluk te liggen aan de Moskou-Almaty spoorlijn. De bevolking is opmerkelijk hoopvol gestemd over de toekomst. Feit is dat de wereld op de hoogte is van de ecologische ramp. Maar liefst 33 NGO's (Niet Gouvermentele Organisaties) hebben zich op het probleem gestort. Een van die NGO's is opgericht door Deense vissers die zich het lot van hun collega's hebben aangetrokken. Bij deze NGO, Aral Tenizi (Kazachstaans voor Aral zee), ontmoeten we Guldjanna. Het is een slimme, serieuze jonge meid die ons op sleeptouw neemt in Aralsk en omgeving.

Zo helpt ze bij de verplichte registratie op het immigratiekantoor. De politie staat hier als bijzonder corrupt bekend dus haar hulp is zeer welkom. Kazachstan produceert 400.000 vaten olie per dag maar van deze welvaart komt er maar weinig in Aralsk terecht. Er is in de hele stad maar een internetaansluiting. Busverbindingen met de buitenwereld bestaan niet. De dichtstbijzijnde universiteit ligt op 10 uur treinen. Ook op het immigratiekantoor is geen computer beschikbaar. Met pen en papier stellen we verklaringen op die Guldjanna vervolgens vertaalt. We krijgen er een stempeltje op onze immigratiekaarten voor terug.

Een aantal jaren geleden is het krimpende Aralmeer gesplitst waardoor er twee meren zijn ontstaan: het kleine North Aral Sea (NAS, geheel op Kazachstaans grondgebied) en het veel grotere South Aral Sea (SAS, deels Kazachstaans, deels Oezbeeks). Dit proces is versterkt door de bouw van een dam tussen de twee meren. Het NAS, gevoed door de rivier Syr-Darya, is hierdoor levensvatbaar geworden. Het waterpeil stijgt zelfs weer iets. Dit houdt wel in dat het SAS naar alle waarschijnlijkheid helemaal zal opdrogen.

In het NAS is een platvis uitgezet die goed bestand is tegen het zoute water. Aral Tenizi heeft, mede met steun van de Israelische regering, een visververkingsfabriek geopend. Er wordt voorzichtig weer wat gevist in het NAS. Als wij de fabriek bezoeken wordt er echter geen vis verwerkt. De afstand tot de zee (over de voormalige zeebodem) is behoorlijk en in de zomermaanden is de vis al bedorven voor deze de fabriek bereikt. In de winter daarentegen wordt er ongeveer vijf ton per dag verwerkt, zo garandeert de manager.

Met een 4WD rijden we richting de zee (NAS). Onderweg passeren we een scheepskerkhof. Schepen in de woestijn, het blijft een surrealistische aanblik. Schelpen kraken onder onze voeten als we de roestige vissersboten betreden. Hamers en sikkels zijn nog duidelijk herkenbaar. Verder heel veel kamelen. Na drie uur bereiken we dan eindelijk de zee. Guldjanna's gezicht klaart helemaal op. Zolang er nog water is, is er nog hoop. Maar er is nog een lange weg te gaan voordat er weer water zal stromen in de haven van Aralsk. Misschien dat er in de toekomst weer met recht sprake kan zijn van "Aralsk More".


Afgelegde route:
Tashkent (Oezbekistan) - Turkestan (Kazachstan)
Turkestan - Aralsk
Aralsk - Almaty